SİMULASYON TEORİSİ GERÇEK Mİ?

Giriş

Bir oyunda “render mesafesi” sınırlıdır: Uzaklaştıkça detaylar kaybolur, dünya yüklenmez, bazen de küçük bir “glitch” görürsünüz. Sonra aklınıza şu soru düşer: “Ya bizim gördüğümüz evren de, sadece bizim ‘ekranımıza’ çizilen kısımsa?” Bugün simülasyon teorisi, tam da bu dijital çağ metaforuyla popülerleşiyor: Evren bir kod mu? Fizik yasaları bir “motor” mu? Biz de bu motorun içinde yürüyen karakterler miyiz?

Fakat burada iki kritik ayrım var. Birincisi: “Simülasyon fikri” popüler kültürde bir komplo gibi dolaşsa da, akademide daha çok felsefî bir olasılık hesabı ve epistemolojik bir sınır testi olarak tartışılıyor. Nick Bostrom’un 2003’te formüle ettiği argüman, kabaca şunu söyler: Ya uygarlıklar “posthuman” aşamaya varmadan yok olur, ya da varanlar atalarını simüle etmeyi neredeyse hiç seçmez, ya da biz büyük olasılıkla bir simülasyondayız. 

İkincisi: Bilimsel tarafta “evren simülasyondur” cümlesi bir teori statüsünde değildir; ama modern fizik, özellikle bilgi kuramı ve kuantum fiziği üzerinden, evrenin en temel dilinin “madde” mi yoksa “bilgi” mi olduğu sorusunu ciddi biçimde masaya koyar. Bu makalede amacım, simülasyon fikrini bilimsel doğrulukla, felsefî dikkatle ve manevî duyarlılıkla birlikte ele almak: Ne kör bir reddiye, ne de kolay bir teslimiyet.

Bilimsel Perspektif

Simülasyon hipotezi “bilimsel teori” mi, “düşünce deneyi” mi?

Bilimde güçlü bir iddianın iki temel şartı vardır: (1) açık tanım, (2) test edilebilirlik. “Evren simülasyondur” ifadesi çoğu zaman bu iki şartı belirsiz bırakır: Hangi tür simülasyon? Kim simüle ediyor? Ne amaçla? Hangi fizik üzerinde? Bu yüzden simülasyon hipotezi, çoğu versiyonuyla, şimdilik doğrudan deneyle sınanabilen bir fizik teorisi olmaktan çok, fizik ve felsefenin kesiştiği bir “çerçeve soru”dur. Bostrom’un metni de esasen fizik deneyinden değil, olasılık ve uygarlık senaryolarından yola çıkar. 

“Bilgi” fiziksel midir? (İşin kırılma noktası)

Simülasyon fikrinin bilimle temas ettiği yer, “bilginin fiziksel bir maliyeti var mı?” sorusudur. Rolf Landauer, 1961’de yayınlanan klasik çalışmasında, mantıksal olarak geri döndürülemez işlemlerin (ör. bit silme) minimum bir ısı üretimiyle bağlantılı olduğunu savunur: Yani hesaplama “soyut” değil, fiziksel bir süreçtir. Bu düşünce, “bilgi”yi evrenin kenarında duran bir kavram olmaktan çıkarır; evrenin içine yerleştirir. 

Buradan çok güçlü bir sonuç doğar: Eğer bilgi fiziksel ise, evrenin “bilgi kapasitesi” de sınırsız değildir. Kara delik termodinamiği ve entropi tartışmalarıyla Bekenstein’ın geliştirdiği çerçeve, fiziksel sistemlerde bilgi/entropi ilişkisini evrenin en uç koşullarında bile düşünmemizi sağlar. Evren, her şeyi “sonsuz çözünürlükte” saklamak zorunda olmayabilir. Bu da “dijital/ayrık” evren sezgisini besler (ama tek başına simülasyon kanıtı değildir). 

5.3 “It from bit”: Evrenin dili gerçekten bilgi mi?

Fizikçi John Archibald Wheeler’ın “it from bit” (şey/varlık, bitten türemiştir) sloganı, popüler bir cümle olmanın ötesinde, kuantum fiziği ve bilgi kuramı arasındaki derin bağlantıyı işaret eder. Wheeler’ın vurgusu şudur: Fiziksel gerçekliğin “en temel” açıklaması, bazen nesnelerden çok ölçüm, seçim ve bilgi üzerinden kurulur. 

Bu perspektif, Seth Lloyd gibi araştırmacıların evreni bir “hesaplama” olarak yorumlayan popülerleştirme çizgisiyle de buluşur. Lloyd’un kitabında yer alan kısa ama çarpıcı ifade, bu yaklaşımı özetler: “The universe is a quantum computer.” (Evren bir kuantum bilgisayardır.) 

Burada dikkat: “Evren hesaplama gibi işliyor” demek, “evren bir bilgisayarda çalıştırılıyor” demek değildir. Birincisi, fizik yasalarının bilgi işleme gibi okunabileceğini söyler. İkincisi ise, evrenin “daha üst” bir gerçekliğin donanımında çalıştığını iddia eder. Bilimsel olarak ilk cümle, ikinciye göre çok daha savunulabilir ve veriye daha yakındır.

Holografik ilke: “Veri” üç boyuta sığmayabilir mi?

Kuantum kütleçekimi arayışında ortaya çıkan en ilginç fikirlerden biri, “holografik ilke”dir. Leonard Susskind’in “The World as a Hologram” çalışması, (’Hooft’un öncül fikirleriyle birlikte) bazı durumlarda üç boyutlu fiziksel içeriğin iki boyutlu bir “sınır” üzerinde kodlanabileceği fikrini tartışır. Bu yaklaşım, gerçekliğin “sahne arkasında” bilgi-temelli bir açıklaması olabileceğini düşündürür. 

Yine de altını çizelim: Holografik ilke, “evren simülasyondur” demek değildir. Daha çok, uzay-zamanın dokusunun sandığımız kadar sezgisel olmayabileceğini, bilgiyi depolama/taşıma biçimimizin evrenin temel sınırlarına çarpabileceğini söyler. Bu; simülasyon hipotezine ilham verir, ama onu kanıtlamaz. 

“Test edilebilir mi?”: Simülasyon için fiziksel iz arayışı

Simülasyon hipotezini bilime yaklaştırmanın bir yolu, “eğer simülasyon bir ızgara/lattice üzerinde koşuyorsa, bunun izleri ölçülebilir mi?” sorusudur. Beane, Davoudi ve Savage’ın 2014’te yayımlanan çalışması, evrenin uzay-zaman ızgarası üzerinde çalışan bir sayısal simülasyon olması halinde, özellikle ultra yüksek enerjili kozmik ışınlarda belirli yönsel kırılmalar gibi izlerin teorik olarak tartışılabileceğini ele alır. Bu tür çalışmalar önemlidir; çünkü “felsefî spekülasyon”u ölçülebilir olana yaklaştırmaya çalışır. Fakat bugünün dürüst bilimsel özeti şudur: Şu an elimizde, “evren simülasyondur” sonucuna götüren bir deneysel kanıt yoktur. Bilim, burada daha temkinli konuşur: Evrenin bilgi-temelli açıklaması güçleniyor olabilir; ama bu, “dışarıda bir bilgisayar” iddiasını zorunlu kılmaz.

Felsefî Boyut

Simülasyon, eski bir sorunun yeni adı mı?

Simülasyon teorisi, aslında felsefenin kadim bir gerilimini güncelliyor: “Gördüğümüz şey, gerçeğin kendisi mi; yoksa gerçeğin bize görünen yüzü mü?” Platon’un mağara alegorisi, Descartes’ın “aldatıcı cin” (evil demon) şüphesi, Putnam’ın “kavanozda beyin” tartışması… Hepsi aynı noktaya dokunur: Algı, hakikati garanti eder mi? 

Simülasyon hipotezi, bu şüpheyi dijital çağın diline çevirir: “Aldatan bir cin” yerine “üst gerçeklikte çalışan bir sistem”; “gölge” yerine “render”; “duyuların hatası” yerine “arayüz/arayüz sınırlılığı”.

Bostrom’un trilemması: Argüman, iddia değil “mantık makinesi”

Bostrom’un yaklaşımı, popüler anlatıların tersine, “Kesin simülasyondayız!” diye bağırmaz. O, bir trilemma kurar ve “en az birinin doğru olması gerekir” der:

• İnsanlık (ve benzeri zekâlar) posthuman aşamaya varmadan yok olur

• Posthuman uygarlıklar atalarını simüle etmeyi neredeyse hiç seçmez.

• Ya da biz büyük olasılıkla simülasyondayız.

Bu akıl yürütme, iki büyük varsayım taşır: (1) bilincin/hayatın yeterince ayrıntılı simüle edilebilmesi, (2) ileri uygarlıkların bunu yapmak istemesi. Bu varsayımlardan biri zayıflarsa, sonuç da zayıflar. Yani argüman, “kanıt” değil; bir olasılık çerçevesidir.

Ontoloji: Simüle olan “gerçek” değil mi?

Burada çok kritik bir ayrım var: “Simüle” olan şey, “yok” anlamına gelmez. Bir roman karakteri fiziksel değildir ama bir anlam dünyası taşır. Bir rüya fiziksel değildir ama rüyayı gören için gerçek bir deneyimdir. Sanal gerçeklikte yaşanan bir olay, bedene dokunmasa bile, bilinçte iz bırakır.

David Chalmers’ın “Reality+” kitabı bu noktada radikal ama berrak bir tez ortaya koyar: “Virtual reality is genuine reality.” (Sanal gerçeklik gerçek bir gerçekliktir.) 

Bu cümle, simülasyon hipotezinin en yıkıcı nihilist okumasına karşı panzehir gibidir: “Eğer simülasyondaysak hiçbir şeyin anlamı yok” düşüncesi, zorunlu bir sonuç değildir. Ahlak, acı, sevgi, adalet; bunlar “maddenin türünden” çok “deneyimin ciddiyetiyle” ilişkilidir.

Karşı argümanlar: “Test edemiyorsak, boş mu?”

Simülasyon hipotezine güçlü bir eleştiri şudur: Eğer hipotez, prensipte test edilemezse, bilimsel tartışmanın dışında kalır. Bu eleştiri haklı bir uyarıdır. Ancak felsefe, sadece test edilebilir olana değil; anlamı kuran ve sınırlarımızı gösteren sorulara da bakar. Simülasyon, bize şunu hatırlatır:

• Bilgimizin sınırları var.

• “Neden varlık var?” sorusu yalnızca fizikle kapanmıyor.

• Gerçeklik, bazen “kendiliğinden apaçık” değil; yorum gerektiriyor.

Manevî / Dinî Boyut

Kur’an’da “dünya hayatı” vurgusu: oyun mu, sınav mı?

Kur’an, dünya hayatını küçümsemek için değil; yerine koymak için bazen “oyun ve eğlence” dili kullanır. Ankebût 29/64’te dünya hayatının “oyun ve eğlence” olduğuna, asıl hayatın ahiret yurdu olduğuna dikkat çekilir. 

Hadîd 57/20’de de benzer bir vurgu vardır: Dünya hayatı geçici bir “oyalanma/süs/övünme” döngüsüne benzetilir. 

Bu ayetler, “dünya simülasyondur” gibi teknik bir iddia ortaya koymaz; fakat dünya tecrübesinin mutlaklaştırılmaması gerektiğini söyler. Simülasyon teorisinin genç zihinlerde oluşturduğu “gerçeklik şüphesi”, manevî gelenekte daha köklü bir uyarıyla buluşur: “Gördüğün her şey, daha büyük bir hakikatin işaretidir.”

“Her an yaratma” ve “render” benzetmesi (temkinli bir köprü)

Rahmân 55/29’da “O, her an bir şe’ndedir” (her an yeni bir işte/tecellide) anlamına gelen ifade, İslam düşüncesinde çoğu zaman sürekli yaratma (tecdîd-i halk) fikriyle birlikte yorumlanır. Bu, teknik olarak “render” değildir; ama genç bir zihin için güçlü bir analoji kurulabilir: Evren, bir defa kurulup terk edilmiş bir sahne değil; her an diri bir düzen içinde akıyor olabilir. (Bu sadece bir benzetmedir; ayetin amacı teknoloji öğretmek değil, tefekkür açmaktır.)

İbn Arabî: Âlem-i hayal, berzah ve “görünen gerçeklik”

İbn Arabî geleneğinde “hayal” kavramı, günlük dildeki “kuruntu” anlamında değil; varlığın ara düzeyi, “berzah” olarak tartışılır. Henry Corbin’in “imaginal” diye adlandırdığı bu alan; ne “salt maddî”, ne de “salt soyut”tur. İbn Arabî’nin metinleri üzerine yapılan çalışmalar, onun “imagination/barzakh” kavrayışının, kozmosu “görünen + mânâ taşıyan” bir yapı olarak okuduğunu gösterir. 

Bu perspektiften bakınca simülasyon teorisinin sorduğu “Gerçeklik bir ara yüz mü?” sorusu, İslam metafiziğinde farklı bir dile kavuşur: “Varlık, Allah’ın isim ve sıfatlarının tecellilerinin okunduğu bir aynadır.” Burada amaç, simülasyon teorisini “dinî delil” yapmak değil; modern bir soruyu, kadim bir tefekkür geleneğiyle konuşabilir hale getirmektir.

Bediüzzaman Said Nursî: Kâinat “anlam taşıyan bir kitap” gibi okunur

Bediüzzaman’ın Risale-i Nur çizgisinde öne çıkan yaklaşım, kâinatın “başına buyruk bir mekanizma” değil; mânâya işaret eden bir düzen olduğudur. Kâinat, okunacak bir “kitap”, insan ise bu kitabın “muhatabı” gibi ele alınır. Bu yaklaşımda bilimsel yasalar, “sünnetullah/âdetullah” çerçevesinde, düzenin sürekliliği olarak görülür; mucize ise “yasasızlık” değil, daha büyük bir hikmet düzleminde anlaşılmaya çalışılır.

Simülasyon teorisi, bazı gençlerde “o zaman kader kodlandı mı?” gibi bir soruyu tetikler. Manevî bakış açısı ise bu soruyu şöyle rafine eder: “Kader, mekanik bir script mi; yoksa ilm-i ilahînin kuşatıcılığı mı?” Bu tartışmada temel hassasiyet şudur: İslam düşüncesinde Allah, evrenin içinde bir “mühendis” gibi konumlanmaz; evreni varlıkta tutan, aşkın bir yaratıcı olarak düşünülür. Dolayısıyla “Tanrı yazılımcı mı?” ifadesi, ancak mecaz olarak bir kapı aralayabilir; hakikatin kendisi değildir.

Güçlü ANALOJİLER 

1. Render mesafesi = Bilginin ufku
   Oyunda uzak detayların yüklenmemesi, “dünya eksik” demek değildir; “senin cihazın/arayüzün sınırlı” demektir. Bilimde de, ölçemediğimiz şeylerin var olmaması gerekmez; sadece yöntemimizin sınırı olabilir.

2. Patch notes = Bilimsel paradigma güncellemeleri
   Bilim “hakikati bir anda bitirmez”; modelleri iyileştirir. Bir oyunda patch gelince, eski davranışların değişmesi oyunun “yalan” olduğunu değil; modelin iyileştiğini gösterir.

3. Sunucu kuralları = Fizik yasaları / sünnetullah benzetmesi
   Çok oyunculu bir oyunda herkes aynı kurallara tabidir. Evrenin istikrarı da, fizik yasalarının düzenliliğinde görünür. Manevî perspektifte bu düzen, “anlamsız zorunluluk” değil; tefekküre davet eden bir süreklilik olarak okunabilir.

4. NPC korkusu = Özgür irade kaygısı
   “Ya ben NPC’ysem?” sorusu, aslında “Benim seçimlerim gerçek mi?” sorusudur. Bu soru, özgür irade–kader tartışmasının modern versiyonudur: İnsan, sorumluluğunu kaybetmek istemez; ama evrenin de bir düzeni olsun ister.

Bütünleşik Analiz (Bilim–Felsefe–Din Sentezi)

Bilim, simülasyon meselesine yaklaşırken “kanıt” ister; elindeki verilerle en temkinli cümleyi kurar: Evrenin bilgiyle ilişkisi derin; ama bu, otomatik olarak ‘dış bilgisayar’ demek değildir. Landauer’ın hesaplamayı fiziksel bir süreç olarak konumlandırması, Bekenstein’ın entropi/bilgi ilişkisini uç koşullarda tartışması ve holografik ilkenin uzay-zamanı bilgi üzerinden yeniden düşünmesi, “bilgi-temelli evren” fikrini güçlendirir.

Felsefe, bu noktada bilimin yanına şu soruyu koyar: Diyelim ki simülasyondayız; bu, “gerçek” kelimesinin anlamını değiştirir mi? Chalmers’ın sanal gerçeklik realizmi, “simüle olan = önemsiz olan” eşitliğini kırar: Anlam, deneyimin ciddiyetinde doğar. 

Din ve maneviyat ise daha köklü bir çerçeve sunar: Dünya hayatı, mutlaklaştırılmaması gereken bir “süreçtir”; insan bu süreçte sorumludur ve hayat, daha büyük bir hakikate işaret eder. “Oyun/eğlence” dili, dünyanın “değersiz” olduğunu değil; dünyanın “son söz” olmadığını vurgular.

Eleştirilere kısa yanıtlar

“Simülasyondaysak her şey anlamsız.”
Hayır. “Anlam” fiziksel alt katmanla değil; bilinç, niyet, ilişki ve değerle kurulur. Sanal dünyada bile adalet/zulüm, zarar/iyilik gerçek sonuçlar doğurabilir. 

“Bu sadece bilim kılığında teoloji.”
Bostrom’un argümanı teolojik bir kanıt değildir; olasılık ve uygarlık senaryosu üzerinden kurulan felsefî bir çerçevedir. Bilimsel iddiaya dönüşmesi için test edilebilirlik şarttır.

“O zaman Tanrı = programcı.”
Bu ancak mecaz olabilir. İslam teolojisinde Allah, evren içinde bir “mühendis” gibi değil; evreni varlıkta tutan aşkın yaratıcı olarak düşünülür. “Programcı” benzetmesi, düzen fikrini konuşmaya yarar; Allah’ı indirgememelidir.

Sonuç

Simülasyon teorisi, bir yandan modern bilimin “bilgi”ye doğru eğilimini yakalar; diğer yandan felsefenin kadim şüphesini dijital bir dile çevirir. Bilim, bugün için temkinli kalır: “kanıt yok.” Felsefe, “kanıt yoksa bile soru değerlidir” der. Maneviyat ise soruyu başka bir derinliğe taşır: Dünya, mutlak sanılan bir ekran olabilir; ama ekranın ötesini aramak için önce ekrandaki işaretleri doğru okumak gerekir.

Belki de simülasyon teorisinin en büyük hediyesi şudur: Bizi “gerçeklik” kelimesiyle tekrar yüzleştirir. Eğer gerçekten bir simülasyondaysak, bu bile bizi bir hakikat sorusundan kaçırmaz: Bu düzeni kim, neye göre ve ne amaçla mümkün kıldı? Ve eğer simülasyonda değilsek… yine aynı soru kalır: Varlık neden var?

Belgesel kapanışı gibi düşünün: Gece göğüne bakıyorsunuz. Yıldızların ışığı, milyonlarca yıl önceden geliyor. Siz ise şimdi buradasınız. Kod olsun ya da olmasın—evrenin en büyük “mesajı” belki de şu: İnsan, sadece bakan bir göz değil; anlam arayan bir kalptir.

Kaynakça 

Beane, S. R., Davoudi, Z., & Savage, M. J. (2014). Constraints on the universe as a numerical simulation. The European Physical Journal A, 50, 148.

Bekenstein, J. D. (1973). Black holes and entropy. Physical Review D, 7(8), 2333–2346.

Bostrom, N. (2003). Are we living in a computer simulation? The Philosophical Quarterly, 53(211), 243–255. doi:10.1111/1467-9213.00309

Chalmers, D. J. (2022). Reality+: Virtual worlds and the problems of philosophy. W. W. Norton & Company.

Chittick, W. C. (1989). The Sufi path of knowledge: Ibn al-ʿArabi’s metaphysics of imagination. State University of New York Press.

Descartes, R. (1996). Meditations on first philosophy (J. Cottingham, Trans.). Cambridge University Press. (Original work published 1641)

İbn Arabî, Muhyiddin. (2006). Fütuhât-ı Mekkiyye (E. Demirli, Çev.). Litera. kutuphane.ttk.gov.tr

İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. (2017). Fusûsu’l-Hikem tercüme ve şerhi (A. Avni Konuk, Çev. ve şerh; 1–2. cilt). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. DergiPark+1

TDV İslâm Ansiklopedisi. (t.y.). İBNÜ’l-ARABÎ, Muhyiddin [Çevrimiçi madde]. TDV İslâm Ansiklopedisi

Kur’an-ı Kerim. (n.d.). Ankebût 29/64; Hadîd 57/20; Rahmân 55/29; Fussilet 41/53.

Landauer, R. (1961). Irreversibility and heat generation in the computing process. IBM Journal of Research and Development, 5(3), 183–191.

Lloyd, S. (2006). Programming the universe: A quantum computer scientist takes on the cosmos. Alfred A. Knopf.

Nursî, Bediüzzaman Said. (2022). Sözler (Risale-i Nur Külliyatı). Sözler Neşriyat.

Putnam, H. (1981). Reason, truth and history. Cambridge University Press.

Susskind, L. (1995). The world as a hologram. Journal of Mathematical Physics, 36(11), 6377–6396. doi:10.1063/1.531249

Wheeler, J. A. (1990). Information, physics, quantum: The search for links. In W. H. Zurek (Ed.), Complexity, entropy, and the physics of information (pp. 3–28). Addison-Wesley.